By
У 2020 годзе пачалася не толькі новая дзесяцігоддзе — але і цэлая новая эпоха. Як за гэты час перамянілася незалежная мастацкая сцэна, і якім бачыцца яе гарызонт сёння? Якія рысы набылі ініцыятывы, што паўсталі ў цені пандэміі, вайны і другой кадэнцыі «добрай змены», калі палітычная атмасфера была распаленая да чырвані?
Калі ў 2016 годзе мы спрабавалі нанова намаляваць мастацкую мапу Польшчы, назваўшы новыя пляцоўкі «маладымі», рух у сферы незалежных галерэй толькі пачынаўся. Нашы прыклады паказвалі: у пазainстытуцыйным полі змяняюцца правілы гульні — не ўсё ўжо круціцца вакол камерцыйнага поспеху, пераезду ў Варшаву і штурму Захаду. Да сёння з 21 апісанай тады ініцыятывы засталіся актыўнымі толькі (ці ажно) дзевяць. Некаторыя працуюць эпізадычна, іншыя вяртаюцца да жыцця выстава за выставай. З гэтага кола прафесійна развілася толькі «Галерыя Усход». Праекты па-за Варшавай не пераехалі ў сталіцу, з’яўляючыся там хіба што падчас кірмашоў ці фестываляў.
Цяпер, у пачатку 2025 года, можна ўпэўнена сказаць: польскі «офф» стаў сур’ёзным гульцом з моцным сімвалічным капіталам. І з гэтым ужо не можа не лічыцца ні рынак, ні дзяржаўны сектар — хоць гэтая сувязь усё яшчэ далёкая ад сапраўднага партнёрства.
Асобнасць і супраціў сістэме асабліва яскрава прагучалі падчас выставы «Cała Polska» ў BWA Wrocław у канцы 2019 года. Незалежныя ініцыятывы тады ўспрымаліся як свежая альтэрнатыва дзяржаўным інстытуцыям, якія вянулі пад кіраваннем PiS, і як супрацьвага варшаўскаму цэнтрызму. Аднак праз тры месяцы пасля адкрыцця выставы выбухнула пандэмія — і ўсе, у тым ліку незалежныя пляцоўкі, мусілі зачыніцца.
Самай прыкметнай з’явай апошніх гадоў стала маштабнасць: толькі ў нашым спісе — 28 новых ініцыятыў. Гэта галерэі, калектывы, лабараторыі, «вітрынныя» пляцоўкі і гібрыдныя формы — але таксама нечаканыя фарматы: бібліятэкі, дамы культуры, нават музеі (у тым ліку адно, што называе сябе «патaінстытуцыяй»).
Іх аб’ядноўвае высокая ступень сацыяльнай актыўнасці і тое, што многія паўсталі ў адказ на крызіс. Так, «Салідарны дом культуры Сланечнік» і «Музей Вольнай Беларусі» з’явіліся як рэакцыя на падзеі за ўсходняй мяжой — брутальнае падаўленне пратэстаў у Беларусі ў 2020 годзе і поўнамаштабную вайну ва Украіне ў 2022-м. Яны сталі гасціннымі прасторамі для беларускіх і ўкраінскіх дыяспар. Клуб «Антыкрызіс» пад кіраўніцтвам Тараса Гембіка дапамагае людзям у складаных жыццёвых сітуацыях, у тым ліку бездомным.
Новыя ініцыятывы часта крытычна ставяцца да існуючай мастацкай сістэмы. «Іншае таварыства» падтрымлівае мастакоў старэй за 35 гадоў — тых, хто ўжо не трапляе ў поле інтарэсаў камерцыйнага сектара. У «Галерэі U KOS» ёсць месца для больш сталых аўтараў, а «Vanish Gallery» фактычна стала антырынкавым маніфестам Канрада Смоленьскага. «Музей у Падзямеллі» паўстаў як пратэст супраць інстытуцыйных паталогій, а «Бібліятэка Азыл» у Лабірынце стала бяспечнай прасторай для квір-супольнасці з Любліна. Фемінісцкі і антыкапіталістычны настрой адчуваецца і ў ініцыятывах «Nicponiej», «Hutmen», «Przyszła Niedoszła» і «Umysł Biedaka».
Прасторавыя цяжкасці сталі ледзь не візітнай карткай незалежных праектаў. Галерэя «Szczur» у сутарэнні старой камяніцы, «Pracownia Serwis» у былым рамонце ровараў, «Windowlicker» на базары Ружыцкага, «Świat noży» ператвораны ў «Marszałkowską 18», а «Mikrob» у Кракаве паказвае мастацтва ў маштабе 1:12.
Гэтыя «антыпросторы» нярэдка становяцца часткай ідэнтычнасці праектаў. «Hutmen» працуе ў былых цэхах металаперапрацоўкі, «Галерэя Winda» — сапраўдны ліфт у легендарным «Trzonolinowcu», а «Дом творчасці Копула 9» месціцца ў варшаўскіх «куполках» — як жывая памяць пра польскі мадэрнізм. Нават «Erzac», што даследуе мастацтва Цэнтральна-Усходняй Еўропы, пачаў з дзейнасці ў былым начным клубе.
Сярод яркіх з’яў — супольныя рухі супраць «вялікага мастацкага поля». У 2022 годзе ў Варшаве з’явіўся «Fringe», які аб’яднаў незалежныя ініцыятывы сталіцы, а праз год — «Wrocław Off Gallery Weekend». У 2024 годзе «Nowy Złoty» выдаў «Лексікон незалежных ініцыятыў», што павялічыў бачнасць «оффа». І сапраўды, у 2025 годзе незалежная сцэна ўжо стала значнай сілай, хоць яе адносіны з інстытуцыямі ўсё яшчэ няроўныя.
Вядома, як і ў іншых галінах, тут лідзіруе Варшава (11 новых ініцыятыў), следам ідзе Вроцлаў (7). Гэта сведчыць не толькі пра стратэгічныя змены ў фарматах, але і пра сілу лакальных супольнасцяў, якія існуюць дзякуючы гарадскім стыпендыям і падтрымцы. Там, дзе яе няма, культурнае жыццё хутка высыхае.
Як адзначыў даследчык Пётр Пульдзян Плуценнічак, у Лодзі за апошнія гады з’явілася толькі тры новыя незалежныя праекты — «S35», «AOKZ» і «ArtHub». І тут мера поспеху простая: выжыванне. Бо ў свеце нязалежнага мастацтва галоўнае паліва — гэта ўсё той жа энтузіязм.
Арыгiнал артыкула: magazynszum.pl
